Prawdziwy Egipt — to nie pusty czworobok, który widzimy na współczesnych mapach politycznych. To wąska dolina ciągnąca się przez 960 km od Asuanu na północ i kończąca się szeroką deltą w miejscu, w którym Nil wpada do Morza Śródziemnego. Na mapie kraju delta i dolina wyglądają jak kwiat lotosu na wygiętej łodydze; małym „pąkiem" jest rejon jeziora Fajum.
Wyłącznym źródłem życia jest coroczny wylew Nilu. Przed wybudowaniem wysokich zapór „dobry Nil" oznaczał pomyślność, gdyż dostarczał nowej warstwy szlamu i dużych ilości wody dla upraw. Ale niski stan wody w rzece był oznaką klęski głodu, a nadmierny wylew — symptomem zniszczenia. Wszędzie, gdzie Nil obficie nawodni glebę, bujnie pleni się zielona roślinność; poza tym wszędzie rozpościera się bezwodna, pozbawiona życia, brązowo-żółta pustynia.
Zamieszkały Egipt zajmujący pas urodzajnej doliny i szeroką deltę, otoczony pustyniami, był oddzielony, lecz nie odizolowany od swych sąsiadów. Nil był głównym szlakiem transportu wewnętrznego. Poza tym droga przez północną część Synaju wiodła do Palestyny, a przez wąwozy wschodniej pustyni — do Morza Czerwonego. Nil zaspokajał potrzeby gospodarki rolnej, a pustynie dostarczały kamienia i metali.
Historia Egiptu — podobnie jak dzieje Sumeru i Babilonu — to bogaty łańcuch wydarzeń obejmujący 30 stuleci. Początków jego szukać trzeba około 3000 r. przed Chr., kiedy to dolina Nilu i delta znajdowały się pod władzą jednego króla, niedługo po wynalezieniu hieroglifów (pisma na poły piktograficznego). Długi szereg królów egipskich, czyli „faraonów", tworzy 30 rodów królewskich, czyli „dynastii". Jednak cały okres od 3000 do 300 r. przed Chr. łatwiej rozpatrywać, gdy podzieli się go na 7 epok: wstępną (era „archaiczna"), trzy epoki świetności (Stare, Średnie i Nowe Królestwo) przedzielone pierwszym i drugim okresem „przejściowym", kiedy to panował chaos, oraz późny okres ostatecznego upadku.
Prawie przez cały okres dziejów Egiptu prawdziwa stolica (przeważnie Memfis) powiązana była z doliną Nilu i z Deltą. W czasach Nowego Królestwa Teby, położone o 480 km na południe, stały się stolicą Południa; długo pozostawały one ośrodkiem religijnym jako miasto boga Amona. W okresie schyłkowym Memfis dzieliło swą funkcję z różnymi miastami Delty. Faraon był przez cały czas najważniejszym czynnikiem w społeczeństwie jako pośrednik między bogami a ludźmi. Bogowie byli często ucieleśnieniem sił natury, zjawisk fizycznych (Słońca, Księżyca) lub pojęć ogólnych (np. sprawiedliwego porządku). Wielkie świątynie służyły potrzebom kultu oficjalnego (codziennemu rytuałowi ofiarnemu), do którego dostęp mieli tylko faraon, kapłani i wyżsi urzędnicy. Szary człowiek uczestniczył w czci wielkich bogów, których błogosławieństwo dla Egiptu było celem rytuału świątynnego, tylko w czasie efektownych procesji świątecznych. Zwykli ludzie czcili swych domowych bogów w pomniejszych świątyniach wzorowanych na przybytkach wielkich bogów oraz w „kaplicach" mieszczących się przy bramach wejściowych do wielkich świątyń. Kwitła też magia jako jedna z dziedzin religii. W pozytywnym sensie była ona, by użyć słów nauczyciela faraona Merikare, bronią odpierającą ciosy życia. Jednak „czarną" magię uważano za przestępstwo podlegające karze.
Świecką władzę faraon w praktyce dzielił z wysokimi urzędnikami państwowymi: wielkimi zarządcami Północy i Południa, głównymi skarbnikami, kontrolerami spichrzów, a nawet z przełożonymi poborców podatkowych. Urzędników tych wspierała centralna i lokalna biurokracja złożona z pisarzy, tak w stolicy, jak i na prowincji. Wielkie kolegia kapłańskie również miały własne posiadłości i własną administrację. Począwszy od czasów Nowego Królestwa, faraon kierował i utrzymywał stałą armię złożoną z rydwanów i jazdy. System kształcenia oparty był na przygotowaniu pisarzy w administracji świeckiej i w szkołach przy świątyniach. W Egipcie rozwinęła się bogata literatura, na którą składały się opowiadania, księgi mądrościowe (podobne do Księgi Przysłów), poezja religijna i liryczna; niektóre z dzieł stały się klasyczne i były używane przez uczniów jako teksty „szkolne". Podstawą i fundamentem piramidy społecznej był trud rolników żyjących na wsi. Świetność pomników cywilizacji Egiptu — począwszy od olbrzymich grobowców w kształcie piramid oraz świątyń, a skończywszy na subtelnych freskach i drobnych pieczęciach rytych na sygnetach — zawdzięczamy zręczności olbrzymiej rzeszy artystów i rzemieślników służących faraonowi, świątyniom lub wielkim dygnitarzom poszczególnych epok.
Skłonieni konserwującymi właściwościami otaczających ich suchych pustyń, Egipcjanie wykształcili wiele teorii życia pozagrobowego. W każdej z nich uważano za niezbędne mumifikowanie (balsamowanie) ciała tuż po śmierci, by służyło nocą za mieszkanie duszy, podobnie jak grób był mieszkaniem dla ciała. Zwykle życie po śmierci wyobrażano sobie jako kopię życia ziemskiego w królestwie boga zmarłych Ozyrysa. Dzięki zastosowaniu środków magicznych sprzęty i malowidła w grobowcach miały służyć ich właścicielom w owym życiu.
Pierwsza znaczniejsza rola, jaką Egipt odegrał w Biblii, to udzielenie patriarchom schronienia przed głodem (Rdz 12,10nn; 42—47). Ponieważ Egipt miał Nil, mógł rozwijać się niezależnie od opadów śródziemnomorskich, mających olbrzymie znaczenie dla Syrii i Palestyny. Poza hebrajskimi protoplastami także wielu innych szukało w Egipcie ratunku przed głodem. Już od czasów Starego Królestwa w rzeźbionych scenach pojawiają się głodujący cudzoziemcy, natomiast w 1000 lat później (ok. 1230 r. przed Chr.) członków plemion edomickich dopuszczono do zbiorników wody w Pitom, by „utrzymać ich przy życiu, by utrzymać przy życiu ich bydło, dzięki wielkodusznemu postanowieniu faraona". Egipt utrzymywał straże i urzędników na granicy wschodniej, a gości eskortowano często w głąb kraju (jak na przykład Sinuhe w „Opowieści Si-nuhe") lub gdy go opuszczali (jak Abraham w Rdz 12,20).
Faraonowie żyjący w czasach Abrahama i Józefa należeli prawdopodobnie do XII i XIII-XV dynastii (okres Średniego Królestwa i później), kiedy to wielu cudzoziemców znalazło w Egipcie zatrudnienie na różnych poziomach i stanowiskach, od niewolników do zarządców domu (jak Józef u Potyfara, Rdz 39,1-4). Podobnie jak Józefowi (Rdz 41,45), wielu jego współczesnym nie będącym Egipcjanami nadano egipskie imiona jako drugie. W każdej warstwie społecznej, zarówno wśród ludzi wysoko postawionych, jak i wśród skromnych, sny uważano za znaczące, i to do tego stopnia, że uczeni pisarze sporządzali podręczniki pomagające w ich wyjaśnianiu. Motyw siedmiu krów pojawia się nie tylko w śnie faraona (Rdz 41,18nn), lecz także w pieśni 148 „Księgi Zmarłych", dotyczącej pożywienia w życiu pozagrobowym.
Jeśli chodzi o ekonomię, to egipskie władze prowadziły szczegółowe spisy własności gruntów i oceniały w celach podatkowych nie ścięte plony w przededniu żniw. Przy takim systemie środki zaproponowane przez Józefa można było przedsięwziąć z łatwością (Rdz 41,34-35, 48—49; 47,23nn). Wiemy też, że delta była terenem przeznaczonym na wypas bydła (Rdz 46,34); fakt ten potwierdza inskrypcja sporządzona ok. 1600 r. przed Chr.
Szata z czystego lnu, którą nosił Józef jako wysoki dostojnik (Rdz 41,42), jest dobrze znana z niezliczonych malowideł egipskich, natomiast mumifikacja i sarkofagi egipskie (Rdz 50,2—3.26), a także grobowce (Wj 14,11) stały się przysłowiowe od tamtych czasów aż po dzień dzisiejszy.
Cztery stulecia później wielu Hebrajczyków stało się niewolnikami w cegielniach egipskiego Nowego Królestwa, służących wielkim zamierzeniom budowlanym tego czasu. Ich trud doszedł do szczytu przy budowie miast Pitom i Ramses (Wj 1,11); drugie z nich to sławna rezydencja Pi-Ramesse, zbudowana przez Ramzesa II we wschodniej Delcie. W papirusach pochodzących z tego czasu czytamy o „Apiru" (plemionach, do których zaliczali się Hebrajczycy), „transportujących kamień na wielką bramę z pylonami do... (świątyni) Ramzesa II", o ludziach „wyrabiających codziennie określoną ilość cegieł" i o urzędnikach nie mających ani ludzi, ani słomy do produkcji tych materiałów (zob. Wj 5,7). Warunki opisane w Wj 5 znajdują odbicie w egipskich dokumentach pochodzących z tego czasu. W zachodnich Tebach, w wiosce zamieszkanej przez ludzi wykonujących groby królewskie, znaleziono „karty pracy" gryzmolone na skorupach (kawałkach naczyń stanowiących w starożytności odpowiednik naszych notesów). Rejestrują one szczegółowo dni pracy i dni „jałowe", czasem podając szczególne powody nieobecności pracowników: „chora żona", „warzy z kierownikiem piwo" lub (bardzo smutne!) „użądlony przez skorpiona". Najbardziej interesujące są w spisie pozycje dotyczące człowieka „składającego ofiarę swemu bogu" lub całej brygady mającej kilka dni wolnych od pracy ze względu na lokalne uroczystości religijne. (Por. Wj 5,1-5, gdzie Mojżesz żąda zwolnienia dla Hebrajczyków, lecz faraon nie chce zezwolić na dodatkowe święta publiczne ani uznać Boga Mojżeszowego).
Nie jest dla nas niespodzianką w kosmopolitycznym społeczeństwie egipskiego Nowego Królestwa, że księżniczka żyjąca w haremie we wschodniej Delcie zaopiekowała się obcym dzieckiem, jak to opisano w Wj 2. Wiemy, że gdzie indziej w haremach wychowywali się chłopcy kananejscy. Cudzoziemcy występowali we wszystkich warstwach społecznych, od najmniej znaczącego niewolnika do podczaszego stojącego po prawicy faraona; Mojżesz nie był pod tym względem kimś niezwykłym. Czarownicy i mędrcy występujący w Księdze Wyjścia (7,11; 8,7.18; 9,11) to główni kapłani-lektorzy oraz uczeni pisarze. Sami Egipcjanie opowiadali dla rozrywki historie o słynnych wyczynach tych ludzi.
Gdy Izraelici opuścili Egipt, faraon — prawdopodobnie Ramzes II — wysłał swe rydwany w pościg. Sześćset wozów (Wj 14,7) stanowiło sporą siłę, lecz zupełnie prawdopodobną, znamy bowiem znacznie większe armie z tego czasu. W okresie wędrówki na pustyni przybytek — w istocie budynek sklecony z „prefabrykatów" — sporządzono przy użyciu technik stosowanych od dawna w Egipcie do wznoszenia budowli świeckich i religijnych, które można było łatwo stawiać i demontować. Fakt, że Izrael wyszedł z Egiptu do zachodniej Palestyny w końcu XIII w. przed Chr., potwierdza jedyna znana z dokumentów egipskich wzmianka o Izraelitach (umieszczonych w Gezer i Aszkelonie), a mianowicie wzmianka w poemacie o zwycięstwie nad Libijczykami następcy Ramzesa II, Mernefty (ok. 1230—1220 r. przed Chr.).
Egipt pojawia się znów w historii biblijnej w czasach Dawida i Salomona. Ten drugi poślubił córkę faraona, który zdobył Gezer i dał je córce w posagu (l Krl 9,16). Ów faraon to najprawdopodobniej Siamun (ok. 970 przed Chr.), który być może najeżdżał na Filistynów i południowo-zachodnią Palestynę, jak można wnioskować ze zniszczonego reliefu tryumfalnego znalezionego w Tanis, stolicy jego dynastii (biblijne Soan).
Literacki kształt Księgi Przysłów — zawierającej w znacznej części „księgę mądrości" Salomona — wskazuje na pokrewieństwo z innymi dziełami tego rodzaju powstałymi na biblijnym Bliskim Wschodzie; wiele z nich pochodziło z Egiptu. Jednak często powtarzana opinia, że część Księgi Przysłów wywodzi się wprost z egipskiego dzieła Amen-em-opeta, nie ma głębszych podstaw.
Ród Siamuna został wkrótce zastąpiony przez nowego króla i nowy ród: władzę objął Szeszonk I, założyciel XXII dynastii, biblijny Sziszak (l Krl 11,40; 14,25). Uznał on Izrael rządzony przez Salomona za politycznego i gospodarczego wroga. Gdy więc po Salomonie nastąpił Roboam, faraonowi udało się przy użyciu Jeroboama dokonać w królestwie rozłamu na dwa zwalczające się stronnictwa i wkrótce podporządkował podzieloną monarchię Hebrajczyków swym własnym interesom gospodarczym. Jego wyprawę upamiętnia wielka scena tryumfalna w świątyni Amona w Karnaku koło Teb, a ponadto inskrypcje umieszczone w Karnaku i w samej Palestynie, mianowicie w Megiddo.
W późniejszych czasach rzeczywista siła Egiptu prędko malała. Hebrajscy prorocy ganili swych królów za liczenie na egipskie wsparcie (zob. Iz 30,31; Jer 46). Egipt nie dorównywał Asyrii ani Babilonowi, a wraz z powstaniem imperium perskiego stał się rzeczywiście „królestwem bez znaczenia" (Ez 29,15), w następnych stuleciach tracącym faktycznie swą niezależność narodową.
K.A.K.